Bittere komkommer

Ik geef direct toe dat de namen bittere komkommer (Momordica charantia) of bittermeloen in Nederland niet de meest gangbare zijn. De meer correcte naam is de balsempeer of de sopropo. Het oorspronkelijke leefgebied van de bittere komkommer is niet bekend, behalve dan dat hij zich erg thuisvoelt in de tropische gebieden van Midden- en Zuidelijke Azië, China, oostelijk Afrika en het Caribisch gebied. Het is in principe een eetbare plant, maar het woordje bitter in zijn naam zegt al veel: hij staat bekend als de meest bittere vrucht die nog nèt te eten is. Zijn uiterlijk is ook al niet echt om over naar huis te schrijven met zijn wratachtige schil.

Het eerste deel van de wetenschappelijke naam, Momordica, komt uit het Latijn waar morsus zoiets betekende als een ‘bijt’ of een ‘beet’. Het hedendaagse Engelse woord morsel is daar een afgeleide van en betekent 'hapje'. Het vertelt ons dat de vrucht eetbaar is. Het tweede deel, charantia, was wat lastiger te vinden: het is afkomstig uit de bijna vergeten taal uit India, het Sanskriet, waar garan ook al ‘eten’ of ‘verslinden’ betekende.

Vroeger zeiden onze ouders dat ‘bitter in de mond, het hart gezond maakte’ en die levenswijsheid wordt bijna wereldwijd aangehangen en daardoor wordt de bittere komkommer ook in de Chinese, Indiase en Indische keukens gebruikt als bittere groente. Zoals alle bittere etenswaren stimuleert de bittere komkommer de spijsvertering. Hoewel zoiets in principe handig is bij mensen met een trage stofwisseling, mensen die last hebben van indigestie of zelfs verstopping, kan het eten van deze zeer bittere groente brandend maagzuur en maagzweren juist weer verergeren. De bittere komkommer heeft echter ook een verzachtende werking omdat het een milde ontstekingsremmende werking heeft.

Toch moet je voorzichtig blijven met zo’n schijnbaar gezonde groente omdat de zaden vicine en convicine bevatten. Dit zijn alkaloïden, die ook in tuinbonen worden aangetroffen. Het eten van bittere komkommer en tuinbonen kunnen daardoor de erfelijke ziekte favisme triggeren, die kan leiden tot versterkte afbraak van rode bloedcellen en verminderde aanmaak daarvan plus geelzucht.

Het verse plantensap is ook nog eens giftig door de aanwezigheid van het bittermakende momordicine. De vrucht moet daarom eerst een aantal uren in zout water worden geweekt om die momordicine kwijt te raken. Pas daarna kunnen de vruchten worden gekookt of gestoofd.

En toch… Traditioneel geloven mensen in Azië dat het eten van bittere komkommer kan helpen bij diabetes II. Een recente studie laat zien dat de bittere komkommer gurmarine bevat, een polypeptide die chemisch zo’n beetje gelijk is aan insuline van koeien en dus is er weer hoop voor de bittere komkommer.